एकोणिसाव्या(१९)शतकात अस्पृश्यता निर्मूलन आंदोलनाची पायाभरणी महात्मा फुले यांनी केली. या मुक्तिसंग्रामाचे मूळ स्त्रोत जोतिरावांच्या शैक्षणिक व सामाजिक कार्यातच आढळतात.
तर्कतीर्थ लक्ष्मण शास्त्री जोशी महात्मा फुले यांचा गौरव करताना म्हणतात . बहुजन समाजात आत्म प्रत्यय व आत्मावलोकन उत्पन्न करणारा पहिला माणूस म्हणजे महात्मा फुले.
महात्मा ज्योतिबा फुले माहिती | Mahatma Jyotiba Phule Information
जन्म : ११ एप्रिल १८२७( पुणे.)
मुळगाव: कटगुण (जिल्हा सातारा.)
मूळ आडनाव : गोऱ्हे.( जोतिबांचे पूर्वज पुणे येथे फुलांचा व्यवसाय करत त्यामुळे गोऱ्हे आडनाव मागे पडून ते फुले बनले)
माता (आई ) : मणाबाई .
पिता (वडील ) : गोविंदराव .
जोतिबांचे आजोबा : शेटिबा.
समाज : महात्मा ज्योतिबा फुले क्षत्रिय माळी समाजातील होते.
शिक्षण : पंतोजीच्या शाळेत जोतिबांचे प्राथमिक शिक्षण झाले .(१८३३ ते १८३८ ).
उर्दू शिक्षक गफार बॅग मुन्शी व धर्मोपदेशक लिजिट साहेब यांच्या प्रयत्नाने पुण्यातील स्कॉटिश मिशनरी शाळेत जोतिबांचे इंग्रजी शिक्षण झाले.( १८४१ ते १८४७).
विवाह : १८४० वयाच्या तेराव्या वर्षी धनकवडी च्या खंडोजी नेवसे पाटील यांची कन्या सावित्रीबाईंची विवाह झाला.
महात्मा फुले यांचे महिला उद्धाराचे कार्य.
स्त्री शिक्षण -
जोतिबांनी समाजकार्य सुरुवात करताना सर्वप्रथम स्त्री शिक्षणास प्राधान्य दिले.
१८४८ पुण्यातील बुधवार पेठेतील भिड्यांच्या वाड्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली.
३( तीन )जुलै १८५१ ( अठराशे एक्कावान) बुधवार पेठेतील चिपळूणकरांच्या वाड्यात मुलींची दुसरी शाळा सुरु केली .
१७ सप्टेंबर १८५१ रस्ता पेठेत मुलींची तिसरी शाळा सुरु केली.
१५ मार्च १८५२ वेताळ पेठेत मुलींची शाळा सुरू केली मुलींसाठी शाळा सुरू करण्या च्या जोतिबांच्या कार्यामागे अहमदनगरच्या मिस फरार या बाईंनी मुलींसाठी सुरू केलेल्या शाळेची प्रेरणा होती.
स्त्री शिक्षणा विषयी महत्त्व सांगताना “जिच्या हाती पाळण्याची दोरी, ती जगाते उद्धारी ” असे महात्मा फुले म्हणतात.
१६ नोव्हेंबर १८५२ जोतिबांच्या शिक्षण कार्याची दखल घेऊन केंद्र सरकारने पुण्यातील विश्रामबाग येथे मेजर कॅंडी च्या हस्ते त्यांचा सत्कार केला.
विधवा पुनर्विवाह
१८६४ पुण्यातील गोखल्यांच्या बागेत फुल्यांनी पहिला पुनर्विवाह घडवून आणला.
१८६५ : विधवांच्या केशवपनाची बंदी साठी प्रयत्न करताना तळेगाव ढमढेरे येथील नाभिक बांधवांचा संप घडवून आणला.
बालहत्या प्रतिबंधक गृहाची स्थापना
बालहत्या प्रतिबंधक गृहाची स्थापना १८६३ - चुकून वाकडे पाऊल पडलेल्या विधवांंची आपत्तीतून सुटका करण्यासाठी जोतिबांनी स्वतःच्या घरी बालहत्या प्रतिबंधक गृह सुरू केले.
महात्मा फुले यांचे अस्पृश्यतानिर्मूलन कार्य :
महात्मा फुले यांनी अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी संपूर्ण समाज व्यवस्थेची पुनर्रचना करणे आवश्यक आहे हा विचार सर्वप्रथम मांडला.
१८५१ अस्पृश्यांच्या मुलांसाठी नाना पेठेत पहिली शाळा सुरू, ती बंद पडली..
१८५२ : अस्पृश्यांच्या मुलांसाठी वेताळ पेठेत शाळा सुरू केली.
१८५८ : अस्पृश्यांच्या मुलांसाठी तिसरी शाळा सुरू.
१८७३ : महात्मा फुले यांनी अस्पृश्यता निवारणाचा जाहीरनामा प्रसिद्ध केला.
सत्यशोधक समाजाची स्थापना: २४ सप्टेंबर १८७३.
शुद्रातिशुद्रांची स्थिती सुधारण्यासाठी व त्यांची धार्मिक व सामाजिक गुलामगिरी नष्ट करण्याच्या उद्देशाने
महात्मा फुलेंनी २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी पुण्यात सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली.
Public Truth and Slavery ("सार्वजनिक सत्यधर्म' व 'गुलामगिरी' )या ग्रंथांत जोतिबांनी सत्यशोधक समाजाच्या तत्त्वांबद्दल विवेचन केले आहे.
सत्यशोधक समाजाचे ब्रीद वाक्य -
" सर्वसाक्षी जगत्पती । त्यासी नकोच मध्यस्थी ||
सत्यशोधक समाज ही समाजसुधारणेची महाराष्ट्रातील पहिली चळवळ आहे.
डिसेंबर १८७३ : मध्ये सिताराम आल्हाट व राधाबाई निंबकर या जोडप्याचा सत्यशोधक पद्धतीने विवाह लावला.
सत्यशोधक समाजाच्या मुंबई शाखेचे अध्यक्ष : नारायण मेघाजी लोखंडे सत्यशोधक समाजाचे कार्यवाहक : नारायणराव कडलक
सत्यशोधक समाजाची अधिवेशने: १८७३ साली स्थापना झाली तरी सत्यशोधक समाजाची अधिवेशने १९९१ पासून सुरू झाली.
पहिले अधिवेशन : १७ एप्रिल १९११, पुणे. •
स्वागताध्यक्ष : गणपतराव बिरमल.
महात्मा फुलेंचे कार्य :
अध्यक्ष : स्वामी रामय्या व्यंकय्या अय्यावरू
शेतकऱ्यांची स्थिती सुधारण्याविषयी जोतिबांनी सरकारला पुढील सूचना केल्या होत्या.
१) तलाव, बंधारे, धरणे बांधून शेतीला योग्य पाणी पुरवठा उपलब्ध करून द्यावा.
२) पीक संरक्षणासाठी शेतकऱ्यांना बंदुकीचे परवाने मिळावेत.
३) कालव्याचे पाणी वेळेवर मिळावे.
४) पशुपालनासाठी चालना द्यावी.
५) सुधारित शेतीसाठी सुधारित अवजारे, अल्पव्याजी कर्जे शेतकऱ्यांना उपलब्ध व्हावी.
१८७७ च्या दुष्काळात धनकवडी येथे दुष्काळ पीडीत विद्यार्थ्यांसाठी व्हिक्टोरिया बालकाश्रमाची स्थापना केली.
१८८८ मध्ये ड्यूक ऑफ कॅनॉट भारताच्या भेटीवर आले असता जोतिरावांनी पारंपरिक शेतकऱ्याच्या वेषात त्यांची पुणे येथे भेट घेऊन भारतीय शेतकऱ्यांच्या हालाखीचे दर्शन घडविले.
जुन्नर (पुणे) येथील शेतकऱ्यांचा सावकारशाहीविरुद्धचा लढा जोतिबांनी यशस्वी केला.
१८७६-७७ च्या दुष्काळात पुणे व अहमदनगर जिल्ह्यांत जोतिबांच्या सहकार्याने शेतकऱ्यांनी खतफोडीचे बंड यशस्वी केले.
शेतकऱ्याचा आसूड या ग्रंथात शिक्षणाअभावी समाजाची कशी परवड होते ते सांगितले आहे.
शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांना वाचा फोडणारे जोतिबा हे महाराष्ट्रातील पहिले कर्ते सुधारक होते.
महात्मा फुलेंचे शिक्षणविषयक विचार :
१८८२ साली भारतातील शिक्षणासंबंधी पाहणी करण्यासाठी विल्यम हंटर कमिशन नेमण्यात आले होते. जोतिबा फुलेंनी हंटर कमिशन समोर साक्ष देताना पुढील विचार मांडले
१) सरकार शेतकऱ्यांकडून जो सारा वसूल करते, त्यातील उत्पन्न कनिष्ठांच्या (शेतकरी वर्गाच्या) शिक्षणावर खर्च केले पाहिजे.
२) १२ वर्षांखालील मुला-मुलींना प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे आणि मोफत दिले पाहिजे.
३) प्राथमिक शाळेतील शिक्षक शेतकरी वर्गातील व प्रशिक्षित असावेत.
महात्मा फुलेंचे धर्मविषयक विचार
जोतिबा कट्टर एकेश्वरवादी होते व ईश्वराचे अस्तित्व मानणारे होते...
जोतिबांनी ईश्वराला निर्मिक असे संबोधले आहे.
समतेवर आधारलेल्या मानवधर्माचा जोतिबांनी पुरस्कार केला.
